Dionisije Milivojević

EPISKOP AMERIČKO-KANADSKI

Vladika Dionisije, svetovno ime Dragoljub Milivojević, rođen je 1898. godine u selu Rabrovcu u siromašnoj zemljoradničkoj porodici Živote i Stamenije Milivojević. Kršten je u hramu Sv. Petra i Pavla u Jagnjilu, a kum mu je bio Petar Andrić, zemljoradnik iz Rabrovca. U osnovnoj školi u Rabrovcu kao dobrog đaka zapazio ga je učitelj, koji ga šalje u gimnaziju u Kragujevac. U Prvoj gimnaziji u Kragujevcu bio je odličan đak gde 1920, po završenom osmom razredu, uspešno polaže viši tečajni ispit. Po završenoj gimnaziji upisao se na Pravni fakultet Beogradskog univerziteta, a posle dve završene godine prelazi na novoosnovani Pravoslavni Bogoslovski fakultet u Beogradu na kojem je diplomirao 1924. s odličnim ocenama. Odmah biva postavljen za katihetu u Prvoj muškoj gimnaziji u Kragujevcu, gde je položio i profesorski ispit. Posle dve godine prelazi u Učiteljsku školu u Kragujevcu gde je osim veronauke predavao i geografiju, filozofiju, logiku i metodiku. Oženio se 1926, sedam godina mlađom Bosom Đorđević iz Kovačevca, ćerkom mlinara Stanisava, iz bogate familije Đorđevića-Stanića koji su bili osnivači Mladenovca i graditelji bloka zgrada pored današnjeg nadvožnjaka (Grafika). Bosa je bila učenica Radničke škole u Kragujevcu, a Dragoljub je u istoj školi držao časove veronauke. Bosa je umrla od tuberkuloze 1926. godine, šest meseci posle venčanja, na svoje prve mladence i sahranjena je u Kragujevcu. Mladi supružnici su se zavetovali jedno drugom da će se zamonašiti, ako neko od njih ostane bez onog drugog. Tako je Dragoljub iste godine kada je ostao udov, otišao na Svetu goru, u manastir Hilandar, gde se zamonašio i bio rukopoložen najpre u čin jerođakona, a potom u čin jeromonaha.

U Hilandaru je ostao nekoliko meseci. Po povratku, iste 1926. postavljen je od vladike Nikolaja za nastojatelja (starešinu) manastira Drače kod Kragujevca, a 1928. biva premešten i postavljen za nastavnika i vaspitača Monaške škole u manastiru Rakovici kod Beograda gde je predavao veronauku i kanonsko pravo. Odatle je 1930. jeromonah Dionisije bio premešten i postavljen za profesora i vaspitača Karlovačke bogoslovije u Sremskim Karlovcima. God. 1931. od strane Srpske patrijaršije izabran je da ide u Grčku na postdiplomske studije i studira grčku filozofiju, istoriju, apologetiku i organizaciju Grčke pravoslavne crkve na čuvenoj Duhovnoj akademiji u Halci (Carigrad). Tamo je naučio grčki jezik i pošto je diplomirao vratio se u Karlovce i tamo predavao apologetiku, filozofiju, Sveto pismo i kanonsko pravo. U to vreme pripremio je i položio svoju profesorsku tezu „Anglikanska crkva u doba Henrika Osmog“. Sa tog položaja rešenjem Svetog arhijerejskog sabora, bio je postavljen za upravnika Monaške škole i nastojatelja lavre Visokih Dečana gde je predavao veronauku, logiku, filozofiju, apologetiku, Sveto pismo i kanonsko pravo.

Za vreme rukovođenja Monaškom školom u manastiru Dečanima, odlikovan je činom igumana. Sveti arhijerejski sinod odlikovao je potom Dionisija i činom arhimandrita ceneći njegov rad na unapređenju Monaške škole, opravci manastira Dečana, borbi za očuvanje i osiguranje manastirskog imanja.
Posle pet godina u Dečanima Sveti arhijerejski sabor 1938. bira arhimandrita Dionisija za vikarnog episkopa patrijarha Gavrila sa titulom episkop moravički. Novi episkop posvećen je u Sabornoj beogradskoj crkvi avgusta iste godine od patrijarha Gavrila, mitropolita skopskog Josifa i episkopa raško-prizrenskog Serafima. Imajući u vidu njegove dotadašnje zasluge Ministarstvo pravde Kraljevine Jugoslavije 1939. odlikovalo je ep. Dionisija ordenom Svetog Save drugog reda. Dok je bio na službi u Srbiji, u svojim mladim danima, Dionisije se naročito isticao u osnivanju i radu Bogomoljačkog pokreta, kome je pristupio još kao student. Dugo godina je sa vladikom Nikolajem bio duhovni staratelj tog pokreta i predsednik toga društva.

Odlazak u Ameriku
Posle dve godine, na vanrednom zasedanju Svetog arhijerejskog sabora, decembra 1939. ep. Dionisije je bio izabran za episkopa upražnjene Eparhije američko-kanadske. Episkop Dionisije je stigao u Ameriku i preuzeo upravu eparhije aprila 1940. godine. Svoju prvu arhijerejsku liturgiju ep. Dionisije odslužio je na Cveti u hramu Vaskrsenja Hristova u Čikagu. Sveti arhijerijski sabor, birajući ep. Dionisija za episkopa američko-kanadske eparhije, računao je na njegov ostanak u eparhiji na duže vreme, za šta se i sam ep. Dionisije ozbiljno pripremao. Tako se pamti da je pre odlaska u Ameriku vladika Dionisije svratio u rodni Rabrovac, zatim i u tazbinu u Kovačevac (iz Amerike je kasnije posle rata slao pakete svojoj tašti u Kovačevcu). U Ameriku je došao uoči samog izbijanja II sv. rata, tako da ni on, a ni Sveti arhijerijski sabor nisu mogli pretpostaviti šta će se sve desiti u Jugoslaviji i celom svetu, i da će u ratu nastati prunudno prekidanje veza između eparhije američko-kanadske i Patrijaršije u Beogradu.
Srpska crkva u Americi
Rad na organizovanju Srpske pravoslavne crkve u Americi i Kanadi trajao je pre dolaska ep. Dionisija više decenija. Doseljeni Srbi su početkom veka prvo osnivali svoje potporne organizacije radi osiguranja za slučaj ozlede pri radu, bolesti ili smrti, a potom crkveno-školske opštine. Podizali su crkve i škole, pokretali mesečne listove, organizovali horove i ženske dobrotvorne organizacije, otvarali svoja groblja. Sve su to činili u vreme kada su za desetočasovni dnevni rad dobijali nadnice, često ispod jednog dolara. Za vreme Prvog svetskog rata američki Srbi su dali preko 8.000 dobrovoljaca i materijanu pomoć u iznosu od milion dolara. Dolaskom sinđela, kasnije episkopa Mardarija u Ameriku, koga je Srbima poslala Ruska pravoslavna crkva, otpočinje mukotrpan rad na stvaranju Srpske pravoslavne crkve u Americi. Dragocenu pomoć u svakom pogledu na ovom poslu pružio je naučnik Mihailo Pupin. Naši iseljenici u Americi i Kanadi sačuvali su pravoslavnu veru i svest da pripadaju srpskom narodu zahvaljujući u prvom redu Srpskoj pravoslavnoj crkvi, koju su doneli sa sobom. Do 1921, kada se osniva SPC u Americi, pravoslavni Srbi su bili pod jurisdikcijom Ruske pravoslavne crkve. Za vreme uprave episkopa američko-kanadskog Mardarija udareni su temelji organizaciji jednog dela Srpske crkve u Americi i Kanadi. Na Crkveno-narodnom saboru u Čikagu 1927. donet je prvi Ustav za Eparhiju američko-kanadsku, koji je 1928. potvrđen od Svetog arhijerejskog sabora u Beogradu. Ovaj Ustav, izmenjen i dopunjen 1931. i 1938. bio je na snazi sve do 1981. godine. Ovim Ustavom Srpska pravoslavna eparhija u severnim državama Amerike i Kanade smatra se crkveno-pravno kao organski deo Srpske patrijaršije u Kraljevini Jugoslaviji i uživa sve beneficije koje otuda proističu. Rad na sprovođenju organizacije Crkve na osnovu donetog Ustava bio je veoma složen i težak. Prostor koji je pokrivala eparhija bio je ogroman. Prvi episkop u Americi Mardarije (1917-1938) i drugi Damaskin nisu uspeli da organizuju parohije i crkveno-školske opštine svuda gde su bile srpske kolonije, tako da je jedan od glavnih tereta ep. Dionisija bio organizovanje novih parohija i crkveno-školskih opština u mestima gde su se nalazila srpska naselja, gde nije bilo organizovanog crkvenog života. Kada je stupio na dužnost zatekao je praznu kasu i nekoliko crkava. Episkop Dionisije je prvo posetio sve veće srpske naseobine u Kanadi i Pensilvaniji, a u vezi s teškim finansijskim stanjem eparhije zatražio je pomoć od Kraljevine Jugoslavije. Kada je počeo rat, s obzirom na novonastalo stanje Srpske pravoslavne crkve u otadžbini i Americi, ep. Dionisije je sazvao Crkveno-narodni sabor koji je zasedao u Libertvilu oktobra 1941. godine.
Manastir u Libertvilu
Svoj rad u eparhiji ep. Dionisije počeo je od manastira Svetog Save u Libertvilu kraj Čikaga gde je bila najveća koncentracija američkih Srba. Najpre je premestio središte eparhije iz Čikaga u Libertvil, u manastir Svetog Save (posvećen Pokrovu Presvete Bogorodice), potom je renovirao manastir, što je već bila preka potreba, jer je manastir u vreme ep. Mardarija, usled nedostatka sredstava, bio sagrađen od slabijeg materijala. Generalna opravka i renoviranje iznosilo je tada oko 70.000 dolara, što je narod dao u vidu dobrovoljnih priloga. Zatim je u manastirskoj crkvi postavljen nov ikonostas od hrastovine, poklon kralja Petra II, u koji su ugrađene prestone ikone Uroša Predića. U početku se manastirski posed sastojao od 33 ekera zemlje, koji je kupio episkop Mardarije. Vladika Dionisije je u toku 1942. i 1943. to imanje uvećao za 73 ekera, na kojem je planirao da stvori manastirsku ekonomiju. Zbog ratnih prilika veze između Eparhije američko-kanadske i Crkve u otadžbini, na čije čelo je tada stao mitropolit skopski Josif, skoro su sasvim prestale, s tim što će svaka od njih živeti svojim životom i snalaziti se u teškim danima. Za vreme II sv. rata Srbi u Americi su podržavali moralno i materijalno borbu srpskog naroda za slobodu oličenu u pokretu gen. Draže Mihajlovića. Početkom 1944. američki Srbi su protestovali kod američke vlade povodom njihovog priznavanja Tita. Godine 1945. stigli su novi srpski doseljenici u Ameriku, a naročito veliki talas stiže 1949. iz nemačkih logora od zaobljenika, srpskih vojnika i oficira koji su se sklanjali od Titovog režima. Ep. Dionisije je neprekidno pomagao i brinuo se o Srbima u logorima u Evropi, i radio na tome da se prebace u Ameriku i Kanadu. Posebnu pomoć je pružio srpskim sveštenicima u evropskim logorima, koji su dolaskom u Ameriku doprineli oživljavanju crkvenog života u eparhiji koja je tada imala 20 parohija. U tom periodu i srpski patrijarh Gavrilo, koji se takođe nalazio u logoru, želeo je da dođe u Ameriku, ali se posle duge prepiske sa ep. Dionisijem ipak odlučio za povratak u Beograd 1946. godine.

Po dolasku komunista na vlast u Jugoslaviji je prestala svaka pomoć majke crkve iz Beograda eparhiji u Americi. SPC u Jugoslaviji našla se pod udarom komunista u teškom materijalnom položaju pa je sada ep. Dionisije slao pomoć iz Amerike u Jugoslaviju u novcu, tamjanu i parafinu za sveće. Međutim, komunistička vlast je razrezala visoke carine i na takve poklone tako da je patrijarh pisao ep. Dionisiju da ne šalje više jer dažbine ne mogu da plate. Ali ni posle toga pomoć iz Amerike se nije prekidala. Kao kruna te pomoći, na molbu patrijarha Germana stigao je veliki prilog od Srba u Americi 1985. za dovršenje hrama Sv. Save na Vračaru.
Počeci raskola
Najveći broj srpskih iseljenika u Americi se okuplja u okviru crkvenih parohija. Veroispovest je jedno od značajnih obeležja srpskog iseljeništva u prekookeanskim zemljama. Treba, međutim, reći i to da Srbima nije svojstven verski fanatizam, pa time ni verska isključivost. Iako je Crkva središte okupljanja i očuvanja etničkog i nacionalnog identiteta, njena misija se ne iscrpljuje u zadovoljenju samo verskih potreba iseljenika, već i u organizovanju različitih aktivnosti koje bi trebale da omoguće očuvanje jezika, kulture, običaja i ostalih sociokulturnih vrednosti zemlje porekla.
Još od godine 1942. u Americi se formirala grupa sveštenika oko prokomunističkog srpskog lista „Slobodna reč“ iz Pitsburga. Oni su se zalagali za novu Jugoslaviju i otvoreno napadali ep. Dionisija. Godine 1946. oni šalju jedno pismo Svetom arhijerejskom sinodu u Beogradu u kojem optužuju ep. Dionisija da želi da odvoji SPC u Americi od majke crkve. Pismo je objavljeno u Politici kada počinje hajka na ep. Dionisija i pritisci na SPC u zemlji da se on smeni. Optuživali su ep. Dionisija da sarađuje sa Konstantinom Fotićem, Stojadinovićem ambasadorom, da drži parastos gen. Draži Mihajloviću i da traži od američke vlade da ne prizna Titovu Jugoslaviju. NJegovo Preosveštenstvo Episkop Gospodin Dionisije i Eparhijski crkveni odbor uputio je žalbu Svetom arhijerejskom sinodu u Beogradu na sveštenike koji su uputili to klevetničko pismo i sinod donosi odluku da se jednom od sveštenika klevetnika oduzme sveštenički čin, a drugoj dvojici parohije. SPC u Jugoslaviji je osetila svu težinu komunističkog režima. Za vreme II sv. rata postradala je od Nemaca, Mađara, Šiptara a naročito od ustaša. Stradanje se nastavilo po završetku rata u kome je SPC ostala bez trećine svojih sveštenika. Tito je kontrolisao SPC uz pomoć prokomunistički nastrojenih sveštenika. Tzv. verske komisije su kontrolisale rad crkve, a komisije su kontrolisane od strane UDB-e. Kao ilustracija nastale situacije posle rata govori i podatak da je Beogradski univerzitet iz rektorata izbacio sliku najvećeg srpskog prosvetitelja Sv. Save. Zavladao je agresivni ateizam i komunizam, a patrijarhu Gavrilu je onemogućeno da se oglasi u javnosti. Pored ličnih protesta u štampi na takvo stanje SPC u domovini ep. Dinisije je poslao američkom predsedniku Trumanu i svoju knjigu „Stradanje SPC u Jugoslaviji“. U američkom „Srbobranu“ apeluje da se iz Titovih zatvora puste mitropolit Josif i ep. Varnava. Zbog svih ovih aktivnosti Titov režim je otvoreno pretio episkopatu SPC u Americi i episkopima Dionisiju, Nikolaju i Irineju. Od 1946. vrše se pritisci na SPC da se osudi ep. Dionisije. Pod takvim pritiscima Sveti arhijerejski sabor 1948. umoljava sve arhijereje u dijaspori da se uzdrže od izjava protiv Titove Jugoslavije, a Udruženje sveštenika SPC godine 1949. traži da se ep. Dionisiju oduzme pravo da govori u ime SPC i da se isključi iz SPC. I godine 1952, za vreme patrijarha Vikentija, Sveti arhijerejski sinod ponavlja umoljenje ep. Dionisiju. To se desilo i za vreme patrijarha Germana kada sinod ponavlja molbu ep. Dionisiju da se uzdrži od politike. Na sve to ep. Dionisije je odgovarao: „Ja sam deklarisani borac protiv komunističkog bezbožništva u Jugoslaviji i znam da se od Titovog režima vrši pritisak na naše jerarhe koji su prinuđeni da me ukorevaju.“ Posebno velika protivljenja dolazila su iz Amerike od strane ep. Dionisija godine 1958. kada se uz podršku komunista stvara Makedonska pravoslavna crkva (te godine je umro patrijarh Vikentije i izabran patrijarh German).
Uzroci raskola
Nastanak raskola u SPC 1963. je tesno vezan za ep. Dionisija ali nije nastao odjednom i iznenada. Uzroke treba tražiti decenijama unazad. Ruska pravoslavna crkva (i Grčka) u Americi pod čijom je jurisdikcijom bila SPC do 1921. bila je autokefalna. Zatim, posle 1949. u Ameriku je došlo mnogo antikomunistički nastrojenih političara Kraljevine Jugoslavije koji su se svi okupljali oko crkve. Dalje uzroke raskola treba tražiti u različitim pozicijama SPC u zemlji i dijaspori, gde je prva bila pod pritiscima režima a druga slobodna. Pored toga, ep. Dionisije je živeo više od 20 godina bez neposredne veze sa Svetim arhijerejskim sinodom, čiji je bio član, što se odrazilo na njegov odnos prema crkvenoj disciplini. Ne može se zanemariti i uticaj četničkog vojvode Đuića i Zbora (ljotićevaca). Godine 1951. ep. German, budući patrijarh, boravio je u Americi kod ep. Dionisija i od tada je ep. Dionisije veliki priložnik mnogih crkava i manastira u Srbiji, posebno manastira Žiče kojim je od 1956. upravljao ep. German. Raskol se često vezuje za svađu između ep. Dionisija i patrijarha Germana, međutim njih dvojica su dugo bila u odličnim odnosima što se vidi iz njihove sačuvane korespondencije.
Raskol
Posle svih ovih događanja god. 1962. ep. Dionisije je pripremio nacrt novog ustava SPC u Americi u kome je od Svetog arhijerijskog sinoda tražio da se njegova eparhija pretvori u mitropoliju da mu se odrede dva pomoćna, vikarna episkopa. Istu ideju o proširenju eparhije i postavljenju još dva episkopa, bez proglašenja mitropolije, imao je 1953. i episkop žički Nikolaj Velimirovič koji je boravio u Americi od 1946. do 1956, ali ga tada ep. Dionisije nije podržao, pretpostavlja se zato, jer bi mu se na taj način ograničila vlast. Kada je raskol uzeo maha vladika Nikolaj će tražiti od ep. Dionisija da pozove u Ameriku ep. Varnavu koji bi poradio na pomirenju ali je i to odbijeno. Ep. Dionisije je težio da upravlja celom SPC u dijaspori. Povodom tih zahteva Sveti arhijerejski sinod traži od ep. Dionisija da dođe u Beograd i lično prisustvuje zasedanju Sabora i obrazloži svoje zahteve. Ep. Dionisije nije bio u Jugoslaviji od svog odlaska u Ameriku i zbog svojih aktivnosti protiv Tita strepeo je s pravom od komunističkih vlasti, iako je bio američki državljanin. Svoj glas u Sinodu je uvek poveravao episkopu u koga je imao najviše poverenja. Kao odgovor na poziv Sinoda ep. Dionisije je predlagao delegaciju koja bi umesto njega obrazložila njegove zahteve. U tim pregovorima kulminira raskol. Ep. Atanasije Jeftić. koji je proučavao uzroke raskola, kasnije će napisati „da je ep. Dionisije bio promenljiv čovek, i da je s njim trebalo obazrivije postupati.“ Pored mitropolije i vikarnih episkopa ep. Dionisije je tražio pripajanje budućoj mitropoliji teritorija Južne i Centralne Amerike kao i Južne Afrike. Sabor nije prihvatio Dionisijeve zahteve, kako je kasnije Dionisije govorio „po Titovom nalogu.“ Umesto toga Sabor šalje delegaciju Svetog arhijerejskog sinoda u Ameriku koja bi razmotrila ove zahteve i opštu situaciju na licu mesta. Treba napomenuti da je SPC organizovana i podeljena na episkopije i da mitropolije nisu postojale (mitropoliti su postojali samo titularno).
Delegacija SPC u sastavu dva episkopa i jednog đakona stiže u Ameriku 1962. godine. Delegacija je proputovala celu američko-kanadsku episkopiju i sastala se nekoliko puta sa ep. Dionisijem. Na tim putovanjima saslušala je i niz pritužbi koje su stizale na račun ep. Dionisija koje su nastavile da pristižu i kada se delegacija vratila u Beograd. Na osnovu izveštaja te delegacije, kome će se kasnije pripisati niz propusta i manjkavosti, Sveti arhijerejski sinod je na svom zasedanju u maju 1963. odlučio da podeli američko-kanadsku episkopiju na tri episkopije, s tim što bio ep. Dionisije ostao u Libertvilu na trećini dotadašnje teritorije (druge dve su oformljene sa sedištem u Los Anđelesu i Detroitu). Ep. Dionisije koji je do tada bio 23 godine episkop svim Srbima u Americi nije prihvatio ovu odluku. Sinod tada šalje Islednu komisiju u Ameriku. Ep. Dionisije je tu komisiju koja nije priznavala njegovu crkvenu vlast u celoj Americi primio u restoranu nedaleko od manastira u Libertvilu. Komisija posle toga konstatuje da je ep. Dionisije pogazio arhijerejsku zakletvu i otkazao poslušnost crkvenim vlastima. Na osnovu toga Sveti arhijerejski sabor daje instrukcije Svetom sinodu, kao svom izvršnom organu, da suspenduje ep. Dionisija sa svih funkcija i iz administracije eparhije dok se optužbe ne ispitaju i on eventualno ne sasluša. Ova odluka je doneta iz Beograda bez ikakvih konsultacija sa crkvenim saborom Srba u Americi i saslušanja samog ep. Dionisija. Vladika Dionisije je odbacio odluku Svetog arhijerejskog sinoda, izjavljujući: „Ja ne priznajem ovu komunističku odluku iz Beograda.“ Zatim, ep. Dionisije je objasnio da je formiranje tri nove eparhije zahtevao i tražio Titov režim, „koji koči rad ove Eparhije i želi da podjarmi ovaj deo slobodnih Srba preko episkopa njemu lojalnih“. Novoimenovane episkope triju novoformiranih eparhija, ep. Dionisije je pozvao da se odreknu crkve majke i pridruže njemu. Tokom 1962. i početkom 1963. ep. Dionisije je bio bez podrške u nameri da stekne „nezavisnost“ eparhije od crkve majke. Međutim, s vremenom, Srbi u Americi počinju da se dele, a deli se i sveštenstvo. Već do jula 1963. bilo je sasvim jasno koje srpske organizacije i vodeće ličnosti su na kojoj strani. U isto vreme, kontroverznost se pomera od religijskog vrha i vodećih ljudi u srpskoj etničkoj zajednici prema članstvu crkve. Episkop Dionisije je sazvao Crkveni sabor u avgustu 1963, sa ciljem da se razmotri novonastala situacija. Sabor je usvojio rezoluciju koja zahteva „povlačenje svih odluka koje je Crkva proglasila u vezi sa ep. Dionisijem; povlačenje svih novoimenovanih episkopa s teritorije SAD i Kanade; prekid kanonsko hijerarhijskog jedinstva sa Crkvom majkom u otadžbini i održavanje samo duhovnog jedinstva molitve…“ Sabor se, isto tako, sastao i novembra 1963. kada je usvojio znatno oštriju rezoluciju i izabrao episkopa koji će pomoći gospodinu Dionisiju.
Raščinjenje
Potpuni prekid jedinstva Srpske pravoslavne crkve u SAD i Kanadi je formalizovan marta 1964. kada je patrijarh German i Sveti arhijerejski sabor lišio ep. Dionisija episkopskog i monaškog čina. Tri episkopa su ga zamenila, sva trojica s beogradske Bogoslovije, lojalna beogradskoj crkvenoj hirerarhiji. Jedini način da se odredi naklonost crkvenog članstva u konfliktu između ep. Dionisija i američkih Srba okupljenih oko njega i majke crkve u otadžbini bilo je glasanje u svakoj parohiji pojedinačno. U pojedinim parohijama je odmah po imenovanju novog episkopa sprovedeno izjašnjavanje, u drugim je glasanje izvršeno do kraja 1963, a u nekima je to izjašnjavanje odgođeno za kasnije. Izjašnjavanje je dovelo do podele naroda na dve grupacije. Za njih se u literaturi sreću razni nazivi. Međutim, grupacija koja je ostala privržena majci-crkvi i priznavala postojeću crkvenu hijerarhiju nazivala se u javnosti kao „federalci“ (prema federalnoj komisiji za verska pitanja koja je postojala u SFRJ), a grupacija sa ep. Dionisijem na čelu (koja je govorila da predstavlja slobodnu Srpsku pravoslavnu crkvu) nazivana je „raskolnici“. Pošto su protivnici ep. Dionisija stalno izražavali ideju jedinstva Srpske pravoslavne crkve u Americi s majkom-crkvom u Jugoslaviji, smatrani su unitarističkom frakcijom, a oni koji su sledili ep. Dionisija autonomaškom frakcijom. Posle podele, kontakti između ove dve frakcije bili su veoma ograničeni, može se reći i potpuno prekinuti. Nisu imali više ni zajedničku službu, niti druge verske obrede. Episkop Dionisije neće menjati naziv američko kanadske eparhije, to će učiniti posle njegove smrti ep. Irinej Kovačević koji je proglasio Slobodnu Srpsku pravoslavnu crkvu (SSPC).
Federalci i raskolnici
Sledećih godina uz obostrane teške optužbe nastaju sporovi oko podele crkvene imovine. Kralj Petar II je 1963. stao na Dionisijevu stranu, ali je četiri godine kasnije promenio mišljenje. Avg. 1967. u Monte Karlu je izjavio: Pozivam sve Srbe i Srpkinje da se odvoje od onih koji zastupaju i preporučuju cepanje Crkve i pomažu raščinjenog bivšeg ep. Dionisija. Nama su potrebni mir, sloga i okupljanje snaga. Kasnije će kralj Petar ponovo biti uz raskolnike, a po svojoj smrti biće sahranjen u Libertvilu. U svom testamentu će navesti da želi u smrti da ga opeva i sahrani samo ep Dionisije. Ostali članovi kraljevske porodice, osim princa Andreja, bili su više na strani federalaca, što će se očitovati na kraljevoj sahrani kojoj je prisustvovao samo princ Andrej.
Vojvoda Đujić je stao na stranu federalaca, a po nekim procenama on je bio ključni čovek koji je omogućio da do raskola dođe, jer je, zbog neispunjenja svoje želje da se smeni namesnik ep. Dionisija u Kanadi, povukao veliki deo američkih Srba na stranu federalaca, što je stvorilo potrebnu množinu da se o raskolu uopšte može govoriti. Ljotićevci su bili na strani federalaca kao i poznati Jagnjilci Živan i Radoje Knežević. SPC se u celoj dijaspori podelila, raskol se proširio na sve kontinente: Evropu, Australiju, Afriku i Južnu Ameriku. Srpska crkva u Americi, koja će kasnije biti nazivana „raskolnička“, okupljaće oko tri četvrtine dotadašnje pastve, imaće svoj list (Obzerver) i svoje crkvene nekretnine uključujući i nekoliko crkava na koje je polagala pravo SPC iz Beograda. To je bio početak najžalosnije raskolničke epizode u istoriji SPC. U godini 1979. vraćen je SPC-u manastir Sv. Save u Libertvilu, posle 14-godišnjeg suđenja po građanskim sudovima Amerike pri čemu je utrošeno na milione dolara.
Raskol je iz temelja potresao srpsku zajednicu u SAD jer su obe strane smatrale da neopredeljenih ne može biti. Holivudska zvezda srpskog porekla Lolita Davidović svojevremeno je američkim novinarima kazala da joj je detinjstvo bilo obeleženo beskrajnim raspravama njenih roditelja o crkvenom raskolu. Vođen je i medijski rat između radio programa i novina koji su bili na strani „federalaca“ ili „raskolnika“.
Ovaj raskol će unazaditi svaku srpsku kulturnu organizaciju i učiniti malu srpsku zajednicu u Americi politički impotentnom. Američki Srbi okupljeni oko ep. Dionisija izgradiće od 1979. do 1984. novi srpski manastir Nova Gračanica u mestu Treće jezero nedaleko od Libertvila. U samom čikaškom basenu, posle raskola i podele, jedanaest crkava je ostalo u rukama raskolnika a pet u rukama federalaca. Svake godine na američki praznik nezavisnosti 4. juli okupljaju se odvojeno oko ova dva srpska manastira američki Srbi iz cele Amerike. Pristalice blaženopočivšeg episkopa Dionisija koji se danas okupljaju oko manastira Nova Gračanica i dalje su daleko mnogobrojniji.

Prevazilaženje raskola
Kada je patrijarh Pavle došao na čelo Srpske crkve, kao što se očekivalo, posvećena je odmah velika pažnja prevazilaženju raskola. Ubrzo je mitropolit Amfilohije izjavio da je preispitivanje crkvenih odluka jedini put prevazilaženja svih raskola, kao što je to i pokajanje i preumljenje. Sveti arhijerijski sinod je zatim poverio arhimandritu dr Atanasiju Jeftiću da sačini analizu američkog raskola i zatim konkretno predloži prevazilaženje istog. Na osnovu te analize aprila 1991. obavljeni su prvi razgovori između dve strane. Ubrzo su pregovori završeni sa odlukom da Slobodna Srpska pravoslavna crkva u Americi promeni ime u Srpska pravoslavna mitropolija Novogračanička, i da Srpska patrijaršija prizna mitropolita Irineja Kovačevića, episkopa Petra i episkopa Damaskina Davidovića (iz Vel. Krsne). Blaženopočivšem vladici Dionisiju i blaženopočivšen Dimitriju nije vraćen čin, priznate su samo sve njihove sveštenoradnje u godinama raskola. Ovo nevraćanje čina i mnogi neraščišćeni imovinsko – pravni odnosi uzrok su da proces mirenja još nije završen. Na saboru američkih Srba 1998. godine od 180 delegata, 130 je glasalo protiv konačnog pomirenja.
Raskol u SPC je zvanično trajao sve do 1992. godine. Pomirenju s majkom crkvom znatni doprinos je dao dosadašnji episkop zapadnoevropski Damaskin iz Velike Krsne, koji je od 1990. bio jedan od trojice episkopa „raskolničke crkve“. Tako se u srpskoj istoriji dogodilo da je u najvećem raskolu u istoriji SPC učestvovao episkop rodom iz Rabrovca, a u njegovom prevazilaženju episkop iz Velike Krsne, obojica rodom i poreklom iz mladenovačkog kraja.
Dvadesetdevetogodišnji raskol naneo je mnogo štete Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Bila je to crkvena – pre svega politička – a nikako verska podela. Za sve ove godine srpski vernici u rasejanju i otadžbini krivili su jedni druge, a svi su se osećali krivim. Na sreću srpskog naroda, raskol je bar formalno okončan 1992. na praznik Sretenja gospodnjeg kada su Patrijarh srpski gospodin Pavle i mitropolit novogračanički gospodin Irinej (Kovačević) služili Svetu arhijerejsku liturgiju u Sabornoj crkvi u Beogradu, naznačivši tako da je zvanično prestala da postoji podela u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Kao kruna svega, Njegova svetost patrijarh srpski gospodin Pavle posetio je krajem 1992. godine Srbe u Americi i pozvao vernike na slogu i jedinstvo. U svetu danas ima od 225 do 300 parohija Srpske pravoslavne crkve (u kojima služi oko 200 sveštenih lica), 12 manastira, oko 200 svetovnih objekata: zadužbina, spomen-kuća i škola. U samoj Americi do 1961. SPC na čelu sa ep. Dionisijem formirala je 73 parohije sa preko 130.000 članova, od Njujorka do Kalifornije.
Epilog
Njegovo Preosveštenstvo episkop Dionisije umro je 1979. i sahranjen je u Libertvilu pored manastira Sv. Save, uz svoje savremenike i saborce kralja Petra II, vladiku Nikolaja i Jovana Dučića, s kojima je delio emigrantsku sudbinu.
Vladika Dionisije je bio više od 39 godina episkop Srpske pravoslavne Američko-kanadske eparhije, sve do svoje smrti. Za vreme njegovog episkopovanja eparhija Američko-kanadska napredovala je, kako po broju novosagrađenih crkava i manastira, tako i duhovno, materijalno i nacionalno. U vreme svog episkovanja osvetio je oko pedeset novih hramova, rukopoložio oko 150 sveštenika i ustanovio dva nova manastira: Šejdland u Pensilvaniji i Misiju Svetog Save u Kaliforniji.
Blaženopočivši vladika Dionisije je neizmerno voleo svoj Srpski narod i otadžbinu Srbiju. Celog života se zalagao i pomagao rasejanom Srpskom narodu u tuđini. Odmah posle II sv. rata potpisao je preko 55.000 afidevita i u Ameriku doveo preko 55.000 Srba emigranata, četnika i ratnih zarobljenika. Nije dozvolio da se ovi mešanjem sa drugim nacijama odrode i nestanu, već ih u grupama dovodio i smeštao zajedno. Stare i bolesne je zbrinjavao kao svoje najbliže rođake i u toj brizi podigao Dom za ostarele u Šejtlandu. Jednom rečju episkop Dionisije je bio veliki srpski arhipastir i veliki borac u odbrani Srpskog naroda i crkve. U jesen 1992. patrijarh Pavle je boravio u Americi kojom prilikom je odslužio pomen na grobu blaženopočivšeg ep. Dionisija što su američki Srbi doživeli kao još jedan korak ka rehabilitaciji svoga vladike.
Pečat, U.M. januara 2001. prema knjigama Istorija SPC u Americi Stanimira Spasovića, Istorija SPC u Americi ep. Save Vukovića, Svi Srbi sveta Grečić / Lopušine, spomenice Gračanica (1984), sajtova američkih Srba na Internetu i kazivanja rodbine.

Vladika Nikolaj Ep. Nikolaj Velimirović, jedan od najumnijih Srba našeg vremena, koji je privukao veri velike narodne mase i nadahnuo srpsku duhovnu elitu, bio je episkop ohridsko- bitoljski (1919-1936) i episkop žički (1936-1956). Rođen je 1880. u Lelićima. Gimnaziju je završio u Valjevu, Bogosloviju u Beogradu, Starokatolički bogoslovski fakultet u Bernu, gde je 1908. odbranio doktorsku disertaciju. Godine 1909. zamonašen je u manastiru Rakovici, a izvesno vreme provodi u carskoj Rusiji, Engleskoj i Americi, Carigradu i ponajviše u Grčkoj, na Svetoj gori. Misionarski rad vladike Nikolaja bio je po obimu ogroman, po sadržaju svestran i može se porediti samo s delatnišću svetog Save. Odmah posle nemačke okupacije 1941. interniran je u manastir LJubostinju, da bi kasnije bio premešten u manastir Vojlovicu gde je bio zatočen sa patrijarhom srpskim Gavrilom. Iz Vojlovice Nemci su ih septembra 1944. odveli u logor u Dahau. Oslobodili su ih Amerikanci maja 1945. godine. Posle oslobođenja episkop Nikolaj se nikada nije vratio u komunističku Jugoslaviju. Živeo je u Americi kao profesor pravoslavnih bogoslovija, sve do svoje smrti 1956. godine. Bio je sahranjen pokraj srpskog manastira Sv. Save u Libertvilu, a 1991. je prenet u rodni Lelić kod Valjeva. Vladika Nikolaj je boravio u Americi, po jednoj svojoj izjavi „bez ikakve vlasti i plate“. Vladika Dionisije nije bio predusetljiv na predloge koji je dolazili od strane vladike Nikolaja. Ep. Nikolaj se 1951. bez ikakvog objašnjenja preselio iz srpskog manastira Sv. Save u Libertvilu u ruski manastir Sant Kenan u Pensilvaniji. Ep. Dionisije je tada stavljen na optuženičku klupu od strane jednog dela srpske zajednice.

SPC u Americi od 1963. Posle raskola 1963. SPC iz Beograda osniva u Americi tri eparhije. U novoosnovanoj eparhiji Srednjezapadno – američkoj od 1963. bio je ep. Firmilijan. NJega episkop Dionisije nije primio u manastir Sv. Save pa je ovaj otišao u Čikago. U novoosnovanoj eparhiji Zapadnoameričkoj bio je od 1963. ep Grigorije, zatim ep. Hrizostom i ep. Jovan. U novoosnovanoj eparhiji Istočnoameričko-kanadskoj sa sedištem u Klivlendu od 1963. bio je ep. Stefan, a od 1967. do 1977. ep. Sava Vuković, vladika naše eparhije Šumadijske (2001). Ep. Sava je osnovao veliki broj crkava, školskih opština i parohija i ženski manastir Marču u Ričfildu, a od 1968. izdavao mesečnik Staza pravoslavlja.

Poslednja pošta kralju Vladika Dionisije odao je poslednju poštu kralju Petru II novembra 1970. prilikom njegove sahrane u manastiru Sv. Save u Libertvilu: „Vaše kraljevstvo visočanstvo, princ Andrej, gospodo predstavnici vlada i organizacija, gospodo predstavnici crkveno-školskih opština i parohija, tužni, zbore. Po neispitanim putevima sudbe Božje, koja upravlja pojedincima i narodima, sabrali smo se da odamo poslednje zbogom i poštu blaženopočivšem kralju Petru Drugom čije telo predajemo materi zemlji i slobodnom srpskom manastiru Sv. Save, koji ga primi, gde će mu svekoliko slobodnosrpstvo paliti voštanicu na grobu za pokoj njegove zaista namučene i napaćene duše i tela. A kad nastane vreme slobode i padne komunizam u našoj staroj porobljenoj otadžbini ono će biti preneto u zadužbinu NJegovog oca i dede, kraljeva Aleksandra i Petra, na Oplenac, gde su njihovi grobovi. Godine 1941. blaženopočivši Patrijarh srpski Gavrilo ispratio ga je sa blagoslovom u slobodni svet, ka bivšim saveznicima Kraljevine Jugoslavije, koji ga ne podržaše i ne potpomogoše, te se potucao po svetu od naroda do naroda i postao izgnanik kralj. Ali ga primi i prihvati slobodno i rodoljubivo srpstvo koje ga danas ispraća s velikom žalošću i peva mu: Večni ti spomen naš voljeni kralje mučeniče! I Bog ga ne ostavi već usliši njegove molitve i želje da ovde u slobodnom srpskom manastiru Sv. Save bude sahranjen i bude primljen u naručje Avramovo u večnom carstvu Božjem. Naš voljeni kralju ovde si u zajednici sa mnogim svojim vernim oficirima i vojnicima, čiji se grobovi nalaze oko manastira Svetoga Save. Tu si i sa preko hiljadu vernih tvojih ratnika čija tela leže oko našeg manastira. I udružuješ se sa svim besmrtnim dušama njihovim u nebeskom carstvu Božjem, a sa njima i sa svima vladarima svoje besmrtne dinastije od Karađorđa do sada, zatim i sa svojim besmrtnim vladarima, vojvodama i ratnicima iz srpske slavne istorije. I sve to svetli kao neugasivo kandilo na tvom grobu za daleka srpska pokolenja kao najveća duhovna inspiracija…

Ep. Dionisije i UDB-a Iz Amerike, iz kruga američkih Srba oko ep. Dionisija, posmatrali su čitavu situaciju oko raskola drugačije nego u zemlji matici. Pa tako: Komunisti su 1958. uz pomoć UDB-e uspeli da stave pod kontrolu SPC postavljajući patrijarha Germana, koji je odmah raščinio ep. Dionisija i odmah počeo da šalje sveštenike u Ameriku koji su prethodno prošli proveru UDB-e. Tako su komunisti pokušali da preuzmu vođstvo nad 250.000 Srba u Americi. Predstavnici UDB-e su nastojali svim silama da diskredituju ep. Dionisija izmišljajući i proturajući priče o njegovom ličnom životu. Ova prljava kampanja uspela je da mnoge Amerikance navede protiv vladike (u tim glasinama pominjana je i Radmila Milentijević). S druge strane vladika Dionisije je radio na propagandi SOPO-a i finasirao Kajevićeva putovanja. SOPO je bila teroristička organizacija mladih Srba iz Amerike uperena protiv Titove Jugoslavije (pop Stojiljko Kajević; bombaška afera 1967). Za mnoge američke Srbe jedina prava istina je i sledeći stav: Vladika Dionisije je 1963. organizovao velike demonstracije protiv Tita kada je ovaj bio u poseti Americi i zato ga je patrijarh German morao da raščini na Titov ultimatum. To je bilo nečovečno, pogotovo što nisu naveli pravi razlog već su mu natovarili druge stvari.